Neoliberalizmin İlişkiler ve Aşk Üzerine Olan Etkileri

Rene Kaes, Kurum ve Kurumlar kitabının açılışında '' kurumlar, temel işlevleri olan devamlılık ve düzenleme (regulation) işlevlerini yerine getiremedikleri zaman modernliğin krizini deneyimlemeye başlamışız demektir'' der ve günümüz toplumlarıyla ve hayatıyla ilgili olarak '' her şey artık eskisi gibi kendiliğinden değildir. Ruhsal dünyamızın anlam ve devamlılık arayışının fark edilmez ajanları olan metafizik, kültürel ve sosyal kefilleri artık ruhsal ve sosyal alanda sekteye uğramıştır.'' diye ekler. Kaes'in burada ele aldığı dağılmayı her sene yapılan istatistikler de destekler ve kurumlarda yaşanılan dağılmaların nasıl özel yaşantılarımıza da yansıdığı gösteririr niteliktedirler. İstatistiklere göre evliliklerin üçte biri ilk beş yılda sonlanıyordur. Bu durumda metnimde, çağımızda romantik ilişkilerde neler olduğunu ele alabilmek adına öncelikle bir filmden ardından da internette yer alan tanışma sitelerinden yola çıkarak bir analiz yapacağım.

Öncelikle neden bir filmden yola çıkarak bu konuyu ele almak istediğimi açıklamam gerekli. Bir film değerli psikanalist Clotilde Leguil'e göre bizim için bir mit statüsündedir. Bu, filmlerin çağımızda yaşanan, öznelliğe dokunan soru(n)lara, düşlemlere dair bir meseleyi aynen zamanında mitlerin yaptıgı gibi yoğunlastırarak (condensation) aktardığı anlamına gelmektedir. Ele alacağımız film Spike Jonze'un 2013 yılında vizyona giren Her filmidir.

Film, sanal zeka modeli olarak kurgulanmış bir bilgisayar sistemi ile ayrılık evresindeki aşk mektupları yazarı Theodore arasında gelişen tuhaf bağı ele alıyor diyebiliriz. İlk etapta Theodore ayrılık acısı yaşamakta olan, kendi içine kapanmış orta yaşta depresif bir birey olarak gözümüze çarpmakta. Yalnızlığı ve yas sürecindeyken reklamını gördüğü bir programı bilgisayarına indiriyor ve bu programa girdiği bilgiler ışığında Samantha ''doğuyor''. Samantha, filmin bir analizini yapan Ceylin Özcan'ın da metninde vurguladığı gibi bedeni olan bir varlık degil fakat insani en temel nesnelerden biri olan bir ses olarak varlık kazanıyor. Bu sese, Theodore tanındığına dair bir bilgi atfediyor. Filmi izlediğimizde bunu rahatlıkla görebiliyoruz: Tıpkı her birimizin her karşılaşmada yaptığı gibi Theodore Samantha'nın kendine dair her şeyi nereden bildiğini düşünüyor ve ona onu tanımak için sorular soruyor! Samantha'nınsa bu durumda aynen google gibi bildiği varsayılan ancak özne olmayan bir Öteki konumunda olduğunu öne sürebiliriz. Filmde ele alınanı sıradan bir aşktan ayıran ve filmin dönüm noktası olansa bu karşılaşmanın elbette eksik bir karşılaşma olması: Samantha bir kadın değil, bir insan dahi değil. Diğer yandan, meselesini pek tarihselleştiremeyen ve bedenselleştiremeyen açık söylemek gerekirse öznelleştiremeyen, evden işe-işten eve gidip gelen Theodore için Samantha bir nevi bir düşlem nesnesi ve bu nesneye zamanla otistik ve yalnızlaştıran bir zevk biçiminde kapanır. İlişkide olunan bir öteki figürünün yerini teknik becerileriyle büyüleyen öznesiz bir aygıt almıştır. Bireyi bir ayrılık, bir acı bu otistik kapanmaya ve kendini yalıtmaya itmiştir ve buradan itibaren kendisi bir çocukmuşçasına ve günlük hayatını sürdürebilmek için ''hadi oğlum kalk, kahvaltı hazır, saat 10.30 da futbola gideceğiz'' diyen bir anneye ihtiyacı varmışçasına tüm programını ona hatırlatan, ama bedeni olmayan bu varlığın sesine kapılır.

Benim araştırmamdaki soruma ise şu şekilde dönebiliriz : eğer filmler bir düşlemin yoğunlaştırılmış haliyse bu düşleme zemin hazırlayan çağımızdaki durum nedir? Ben yazımın kalanında böylesi bir senaryo ve filmi mümkün kıldığını varsaydığım internetin özellikle tanışma siteleri aracılığıyla bize günümüze dair ne öğrettiği konusuna değinecegim. Amacım bu vasıtayla metnin ilk bölümünde ortaya koyulan hipotezi iyice açabilmektir. Öncelikle küçük bir listeyle baslayalım:

• Dini temel buluşturma kriteri olarak ortaya koyan siteler : Mariage Musulman – Muslima, İschAllah, Mektoube – (Maroklu Müslümanlar için tanışma sitesi), İslam Union, Une rencontre musulmane, Jetunuo : la conjugaison chretienne, Top rencontre chretienne, teotokos, mariage chretien, jdream, jrencontre, jdate, e-mazal (mazal ibranicede sans demek), j link

• ''Yeşil'' temelli buluşturma kriteri olarak ortaya koyan siteler: Amours Bio, BioFlirt, EcoloRencontre, Green Lovers, Green Passions, Green Singles

• Beslenme alışkanlığı farklılıklarını temel kriteri olarak ortaya koyan siteler: My vegan love, vg love, c'cru, rencontre-vegetarien, vegatarian friend, the paris vegan meet up

• Spor severler: Run2meet, rencontresportive, celibatairesportives

• Cinsel fantazi temelli buluşturma siteleri : Jalf – duslemle oynayın (jouer avec le fantasme) planete bdsm, mondesm, dress, sensasionsm, domina

• Politik görüşe göre : Gauche rencontre, Droit rencontre, love intelligence (sag/sol – politik gorusune gore tanısma sitesi), Okcomrade (komunistler için tanısma sitesi

• Üstün zekalılar ve bilimle ilgilenenler için : Science IQ Elit (QI testinden sonra tanısma imkanı), rencontre nerds, geekmemore

• Hayvan severler için: Animauxlovers, animaniacs, animofirt, santevet

• Alkolikler için: https://www.alcoolos.rencontres-connes.top/, aniweta.tk/, rencontredemerdre

• Yaş grubuna hitap eden siteler :

• ergenler için : Rencontre ado, entre ado, skuat, teexto

• Yaslılar için : Rencontreunsenior, 2seniors, eliterencontre, club50+, coeurtendre

• Zenginler ve genç partner isteyenler için: Sugardaddy, Sugarmummy, richmeetbeautiful

• Cinsellik için: Esayfirt, victoriamilan, getiton, jacquie&michel uberplancul, adultere-rencontre, adultfriendfnder

• Evlilik için : İnternationalcupid, rencontrepourmariage, lamarieuseduvillage

• Aşırı hassaslar ve ruhsal bir hastalığı olanlar için: Sensilove, manue de survie pour zebres

Avrupa'da olan küçük bir listesini yukarıda verdigimiz internet sitelerinin içeriklerine ve üyelik ilkelerine baktığımızda veganlar için olanlar, vejeteryanler için olanlar, IQ testiyle üye olunup zeki olanlar için olanlar, dinine göre, etnik kökenine göre, cinsel tercihine göre (sadizm- mazosizm ya da farklı fetisler için), farklı yas grupları için, politik görüşüne göre, ilişkinin amacına göre (cinsellik/evlilik) vb. birçok farklı ''temalı'' site bulunduğu dikkatimizi çeker. Buluşma/tanışma siteleri insanları buluşturmayı hedeflerken bu amaca ulaşabilmek için kişilerin özdeşleşim kurabilecekleri bazı özellikleri ön plana çıkarttıklarını belirtebiliriz. Bunları tek tek incelediğimizde görüyoruz ki insanlar bir araya ''aynı-lık'' etrafında getirilmektedir : aynı din, aynı beslenme türü, aynı cinsel tercih, ilişkide aynı amaç, aynı IQ düzeyi, aynı gelir düzeyi, aynı yas grubu vb. gibi.

Bu durumda bir aradalık teması ile düşündüğümüzde bir soru sormalıyız : iki kişiyi romantik bir ilişkide bir arada tutan nedir? Psikanalize ve Freud'a göre bir arada tutan libido veya bir başka şekilde söylemek gerekirse yasam itkisi eros iken, savaş dönemlerinde, bu bir aradalığın nasıl kırıldığına tanıklık ederek bu kurama thanatos ve ölüm dürtüsünü de eklemiştir. Freud'a göre insanı hareket ettiren, ötekine doğru açılmaya götüren, bir araya getiren dürtü iken Lacan'a göre bir araya getiren, hareket ettiren varlığın tutkuları olarak adlandırdığı ask-nefret- cehalettir. Bunları tetikleyenleri ise bireyin öznellik kavramı ve karşılaşma olgusu kapsamında ele alırlar.

Bugün bu bir araya getiren ilkenin internet siteleri tarafından aynı'lığa indirgenmiş olması bize ne öğretir? Aynılık üzerine psikanalitik bakış açısıyla düşündüğümüzde, bu bizi kişinin ötekiyle ilişkisinin de kurulduğu ayna evresi ve narsisizm hakkında düşünmeye itecektir. Narcisse mitinde kendi imgesine aşık olan güzel Narcisse'in sonu gölde boğulmak ve ölümdür. Bu noktadan baktığımızda ilişkileri bu kadar aynılık üzerinden kuran, bu temel kavram üzerinden insanları bir araya getiren siteler aynı zamanda bu birlikteliğin de kırılganlığını hazırlıyorlardır.

Öte yandan Freud'a göre aşkın her zaman bir narsistik boyutu vardır, bu sitelerin aynılığı işaret etmesi ve narsisizmle birlikte bunu okumak tatmin edici değildir ve aşkın narsistik yanı sadece bu yüzyıla ait de bir mesele değildir ve hatta Freud birincil narsisizmi ortaya koyarak bunun evrenselliğini ve dolayısıyla zamandışılıgını da ortaya koymuştur. Fakat bir-araya getiren ilkenin ''sadece'' aynılık olması askın içerisinde barınan narsistik eksenle bir tutulamaz. Bu durumda bu yüzyıla özgü olan nedir? Ölüm dürtüsü de bu dönemde ''aynılıktan ötürü bir araya getirme'' hedefiyle kendisini internet ve telefonlarla araçlandırmıyor mudur?

İnternetin telefonlarımız aracılığıyla hayatımızın her alanına girmesinden yola çıkarak ve ele aldığımıza benzer siteler aracılığıyla metnimizde gözlemlediğimiz şudur: aşkın ve birlikteliğin/bir aradalığın içinde taşıdığı etik mesele göz ardı edilerek, günümüzde haz aracına dönüşmektedir. Hatta daha da ileri giderek yazar ve psikanalist Clothilde Leguil 21.Yüzyılda Aşık metninde içinde olduğumuz yüzyılda aşık figürüne dair ''kol çantasından ve botoxtan daha ucuz ve en az onun kadar etkili bir zevk aracıdır''der.

Her filminde olan da tam olarak bu değil midir? Bir bilgisayar programı kadar ucuz, bir sesten ibaret, kendi düşleminde sarsılma yaratmadan, kaygıya yer vermeden hep ve her an orada olan bir aynı-öteki arayışı hakimdir. Bu film bize aynı zamanda Lacan'ın zevke dair söylediklerinin nasıl gündelik kullanımda keyif anlamından ayrıldığını ve içerisinde barınan kimi zaman mazoşist yanı ve ölüm dürtüsünü de göstermekte. Tüm bunlarsa birlikteliklerin kırılganlıklarını hazırlamaktadır. Bedeli ödenmeyecek, ucuz, emek verilmemiş/gerektirmeyen bir aşk zamana yenik düşmeye mahkumdur. Burada bahsettiğimiz aşklar bize hiçbir şekilde Nazım Hikmet ve Piraye arasındaki ilişkiyi ve sevgi/bağlılık ve saygıyla yıllarca hapiste olan eşini bekleyeni çağrıştırmaz. Aksine dağılan ilişkileri çağrıştırır ve Kaes'in metnin başında da getirdiğimiz modernlik krizini düşündürür : modern bir çağda, içinde simgesel bir değer barınmayan ilkel, dağılmaya mahkum ilişkiler!

Bu metnin daha kısa bir versiyonu Bir-Ara-dalıklar kongresinde İzmir'de sunulmuştur.

Dipnot : Clothilde Leguil bu araştırmasını roman ve roman karakterleri üzerinden yapmıştır. Metnin hipotezi şu şekilde özetlenebilir : 19. yüzyılda aşığı imgesel bir aşık olarak tanımlar ve kendini aşık konumundan romanlardaki diğer aşıklarla karşılaştıran edebi eserleri bize hatırlatır. 20. yüzyılda aşık sembolik bir aşıktır; aşksa genç kızı kadın yapan ve onun gelişiyle her şeyin değiştiği dile gelen, diğerleri gibi olmayana ve tek olarak görülene verilen addır. 21. yüzyılda aşıksa kendisi tarafından ''kol çantasından ve botoxtan daha ucuz ve en az onun kadar etkili bir zevk aracı'' olarak tanımlanır.